اهمیت و اهداف ارزشیابی تحصیلی

    تحصیل و آموزش برای برآوردن اهداف مشخصی صورت می پذیرد. اهداف تحصیلی و آموزشی زمانی تحقق می یابد که ابزارهای آن به درستی پیش بینی شده باشند و به درستی به کار گرفته شوند. ارزشیابی ابزاری مناسب و اثربخش برای فعلیت بخشیدن به اهداف آموزشی تلقی می شود که با به کارگیری آن می توان میزان کارآیی برنامه ها و تحقق اهداف را سنجید و بر اساس آن برنامه را تقویت یا ترمیم نمود و یا احیاناً تغییر داد. اما ارزشیابی چیست؟ چه جایگاهی دارد؟ تقسیمات آن کدام است؟ با چه موانعی رو به رو است؟ و چگونه می توان مدلی از ارزشیابی را ارائه نمود که کارآمد و مؤثر باشد و بتواند برآورنده اهداف آموزشی و برآوردکننده میزان پیشرفت باشد؟

درباره مفهوم ارزشیابی اتفاق رأی وجود ندارد، چنانکه در بسیاری از مقولات علوم انسانی این عدم اتفاق، پدیده ای است که به پیچیده شدن مباحث و دشواریابی آن یا مجادلات دامنه دار وکم فایده دامن زده است. در هر صورت برخی از تعاریف عرضه شده را که مشهورترند برمی شمریم: اما قبلاً گفتن این نکته ضرورت دارد که برخی از تعاریف ارایه شده، ارزشیابی به معنای عام را بیان می دارد (تعاریف1و2) و برخی دیگر به صورت ضمنی یا صریح، ارزشیابی تحصیلی را مورد توجه قرار می دهد (تعاریف3و4). اما تعاریف ارائه شده:

1) در کلی ترین سطح، ارزشیابی را به "سنجش شایستگی" تعریف کرده اند.

اما این تعریف کمک زیادی در فهم دقیق معنای ارزشیابی به دست نمی دهد؛ زیرا دریافت و تعیین معنای دقیق دو واژه سنجش و شایستگی به فهم خواننده واگذار شده است.

2) بر اساس تعریف دیگر "فرآیند استفاده از اندازه گیری در تصمیم سازی را ارزشیابی" گویند؛ یعنی ارزشیابی بر دو پایه استوار است؛ اندازه گیری و تصمیم سازی، در واقع زمانی فرآیند آموزشی به انجام می رسد که از یک سو مبتنی بر داده ها و مشاهدات قابل اندازه گیری باشد و از سوی دیگر تصمیم آموزشی بر آن مبتنی گردد.

3) ارزشیابی عبارت است از "فرآیند تعیین میزان تغییرات در رفتارهایی که واقعاً صورت گرفته است" این تعریف بر دو مسأله اساسی تأکید دارد.

اول آنکه ارزشیابی باید رفتارهای فراگیر را اندازه گیری نماید؛ زیرا ایجاد تغییر در رفتارها مقصود هدف های آموزشی است.

دیگر آنکه ارزشیابی باید بیش از یکبار صورت گیرد؛ زیرا تغییر رفتارها در طول زمان میسر است و برای اندازه گیری آن به ارزشیابی مستمر نیاز است.

4) ارزشیابی پیشرفت تحصیلی عبارت است از: "فرآیندی منظم برای تعیین و تشخیص میزان پیشرفت یادگیرندگان در رسیدن به هدف های آموزشی".

منظور از فرآیند منظم آن است که ارزشیابی باید طبق برنامه و روال منظم انجام گیرد از این رو مشاهدات بی نظم و ترتیب از رفتار فراگیران را نمی توان ارزشیابی نامید.

مقصود از گنجاندن "هدف های آموزشی" در تعریف، آن است که در ارزشیابی، هدف های آموزشی حتماً باید از پیش تعیین شده باشند و ارزشیابی بر آن هدف ها مبتنی گردد.

به نظر می رسد که تعریف اخیر معطوف به ارزشیابی تحصیلی و کاربردی است! زیرا اولاً با آوردن قید منظم، فرآیند ارزشیابی قاعده مند، قانون پذیر و منضبط نشان داده شده است و ثانیاً با یادآوری هدف های آموزشی مشخص شده است که ارزشیابی باید پیگیر میزان پیشرفت هدف یابی باشد که در آموزش گنجانده شده است و امر آموزش برای تحقق آن هدف ها صورت می پذیرد.

? ضرورت ارزشیابی

    آموزش بدون ارزشیابی و بازخورد، امری عقیم و ناکامیاب است. معلمی که به جایگاه ارزشیابی، اعتقادی ندارد درس را برای آموختن فراگیران ارائه و بیان نمی کند، بلکه چون وظیفه ای بردوش او نهاده شده است، آن را انجام می دهد و به پیامدهای آن چندان نمی اندیشد. اما ارزشیابی، جانمایه و مرکز هرگونه تصمیم گیری آموزشی است؛ یعنی اطمینان از معنادار بودن یادگیری و برانگیختن فراگیران و انجام درست تدریس جز با ارزشیابی امکان پذیر نخواهد بود: از این رو تایلر معتقد است ارزشیابی مؤثرترین وسیله یادگیری است.

برخی ضرورت ارزشیابی را از منظر دیگری مورد توجه قرار داده اند:

الف) ارزشیابی برای استادان ضرورت دارد، زیرا استادان در برنامه ریزی تدریس و تصمیم گیری در جریان فعالیت های آموزشی به داشتن اطلاعات فراوان در زمینه آمادگی و پیشرفت تحصیلی فراگیران نیازمندند و ارزشیابی می تواند چنین اطلاعاتی را در اختیار آنان قرار دهد.

ب) ارزشیابی برای فراگیران نیز ضرورت دارد؛ زیرا در بهبود یادگیری آنان تأثیر مستقیم دارد. بنابراین اگر ارزشیابی به نحو مطلوب صورت پذیرد:

1) برای یادگیری مؤثر فراگیران ایجاد انگیزه می نماید.

2) نارسایی یادگیری فراگیران و جنبه های مثبت و منفی آن را نشان می دهد.

3) اگر مستمر باشد، باعث مرور دائمی آموخته ها خواهد شد.

? تقسیمات ارزشیابی تحصیلی

ارزشیابی در یک تقسیم بندی کلی دو صورت دارد: مستمر و مقطعی.

1) ارزشیابی مستمر بر آن نوع ارزشیابی اطلاق می شود که معلم و استاد به طور مستمر در کلاس انجام می دهد.

2) ارزشیابی مقطعی عکس آن است و به هنگام امتحانات نهایی (پایانی) و کنکور انجام می گیرد.

ارزشیابی مستمر خود دارای تقسیماتی است که عبارتند از:

الف) ارزشیابی تشخیصی: این نوع ارزشیابی در جریان تدریس به کار می رود و برای تشخیص مشکل صورت می پذیرد. یعنی برای تشخیص این نکته که چرا فراگیران در یادگیری مشکل دارند.

ب) ارزشیابی مرحله ای: این نوع ارزشیابی نیز در جریان تدریس اتفاق می افتد و بدین منظور طراحی شده است که استاد تدریس خود را تنظیم و فراگیران را برای رسیدن به اهداف آموزشی کمک نماید. به عنوان نمونه تکلیف شبانه در مقاطع ابتدایی ابزاری برای ارزشیابی مرحله ای است.

ارزشیابی مستمرکه در طول سال تحصیلی انجام می گیرد، با نام ارزشیابی تکوینی نیز شناخته شده است.

ارزشیابی مقطعی نیز دو صورت مشخص دارد:

1) ارزشیابی تعینی

این نوع ارزشیابی پیش از شروع تدریس انجام می شود، هدف از ارزشیابی تعیینی تطبیق فراگیران با آموزش ثمربخش است. تصمیم درباره اینکه آیا فراگیر زودتر وارد مقطعی خاص از تحصیل شده است یا نه، نمونه ای از ارزشیابی تعیینی است. برگزاری آزمون قبل از تعیین رشته دانشگاهی یا رشته تحصیلی در دبیرستان نوعی ارزشیابی تعیینی است که یافته ها و دانسته های قبلی فراگیر و میزان آن را تعیین می کند و مشخص می سازد که دانش آموز یا دانشجو در چه رشته ای می تواند تحصیل کند.

2) ارزشیابی پایانی(مجموعی یا تراکمی)

این نوع ارزشیابی در پایان یک ترم، یک سال و یا یک دوره آموزشی انجام می شود و بدین منظور طراحی شده که مشخص سازد فراگیر تا چه حد هدف های درس را کسب کرده است و در جستجوی تعیین این موضوع است که یک بخش خاص از برنامه درسی تا چه حد در تعلیم و تربیت یک گروه خاص از فراگیران مفید و کمک کننده بوده است و بر اساس نتایج آن فراگیران طبقه بندی می شوند.

روشن است که ارزشیابی مقطعی نتایج مقطعی خواهد داشت. منظور از نتایج مقطعی آن است که یادگیری در سرتاسر جریان، مورد استفاده و بهره وری نیست و فقط در مقطع پایانی تحصیل، یا در مقطعی که تحصیل در رشته جدید آغاز می شود، مورد استفاده است. از این رو در تعلیم و تربیت بر ارزشیابی مستمر تأکید فراوان شده است. ارزشیابی پایانی بدون ارزشیابی مرحله ای (و یا حتی تشخیصی) سودمند نیست زیرا هدف ارزش سنجی، اصلاح کاستی ها، از بین بردن ضعف ها و تغییر و تکمیل روش های تدریس و شیوه های کنترل و اصلاح رفتار است لذا ارزشیابی باید به صورت مستمر و دائمی انجام پذیرد.

ارزشیابی پایانی با آنکه گریزناپذیر است، اما واجد عیوب و اشکالاتی است که اگر تنها بدان تکیه شود و از دیگر ارزشیابی ها غفلت گردد، فرآیند تدریس دچار اختلال می شود.

? عیوب ارزشیابی پایانی

1) نمی توان از آن برای اصلاح روش آموزش بهره برد؛ زیرا پس از پایان دوره آموزش صورت می پذیرد.

2) نمی توان از آن برای رفع اشکالات یادگیری فراگیران بهره گرفت.

3) بیشتر با حافظه سر و کار دارد تا ظرفیت های خلاق شاگردان و غالباً به نتایج عینی منجر نمی گردد.

4) عامل تصادف در موفقیت یا ناکامی ارزشیابی پایانی دخالت دارد.

5) نمره گرایی یکی از مشکلات و عیوب ارزشیابی پایانی است که نه تنها سیستم آموزشی ما بلکه سراسر جهان را فرا گرفته است.

6) ارزشیابی پایانی نمی تواند میزان تغییر رفتارها را سنجش نماید، چون تغییر رفتار در طول زمان انجام می پذیرد و برای بررسی آن به بیش از یکی دو بار ارزشیابی ارزشیابی مستمر نیاز است و مشخص است که ارزشیابی پایانی نمی تواند به خوبی تغییر رفتار را اندازه گیری و درباره فراگیر داوری نماید.

? ویژگی ها و بایسته های ارزشیابی

اگر چه ارزشیابی در فرآیند تعلیم و تربیت جایگاه و اعتبار ویژه ای دارد، لکن بدون توجه به ویژگی های ارزشیابی نمی توان تحقق اهداف آموزشی را انتظار برد.

? برخی از ویژگی های ارزشیابی

1) ارزشیابی باید عادلانه باشد؛ یعنی شرایط انجام آن برای تمامی فراگیران یکسان و برابر باشد. به عنوان نمونه استاد نباید در طرح پرسش و انجام ارزشیابی بین فراگیران تبعیض قائل شود، مثلاً فراگیری به پرسش بله یا خیری جواب دهد و فراگیر  دیگری بر اثبات مسأله عقلی برهان اقامه نماید.

2) زمان ارزشیابی باید مناسب باشد چنانچه گفته شد، پایان دوره آموزشی زمان مناسبی برای ارزشیابی نیست. این بدان معنا نیست که ارزشیابی پایانی فروگذار شود، بلکه به آن معناست که ارزشیابی پایانی به دلیل موقعیت نامناسب کافی نیست و باید از دیگر انواع ارزشیابی به ویژه ارزشیابی مرحله ای استفاده نمود چنانکه برای ارزشیابی مرحله ای آخر وقت کلاس فرصت مناسبی نیست و باید در ابتدای کلاس ارزشیابی مرحله ای به عمل آید، زیرا هم ارتباط درس گذشته با درس جدید روشن می گردد و هم آنکه لحظات پایانی کلاس به دلیل خستگی حاصل از تدریس و تعلیم و تربیت نه برای شاگرد جذابیت دارد و نه برای استاد و نه می توان در آن فرصت ارزشیابی هدف داری را به انجام رسانید.

3) روش های ارزشیابی باید برای همه قابل فهم باشد؛ ممکن است استادی بدون آنکه روش کنفرانس را برای فراگیران تفهیم کرده باشد ، یا نحوه ارزشیابی از طریق کنفرانس را شرح داده باشد، از فراگیران به این شیوه ارزشیابی نماید. روشن است که در چنین صورت روش ارزشیابی برای همگان قابل فهم نیست.

4) توانایی فراگیران متوسط باید ملاک عمل قرار گیرد؛ یعنی افزون بر آنکه فعالیت ها، تکالیف و مقررات آموزشی و درسی باید با استعدادها، آمادگی بدنی، عقلی و ذهنی فراگیران متناسب باشد، باید توانایی متوسط فراگیران ملاک ارزشیابی واقع شود. مسلم است که در هر کلاس نخبگانی وجود دارند و ارزشیابی نباید توانمندی های خاص آنان را مورد توجه قرار دهد.

5) مسایل اخلاقی باید در آن مورد عنایت واقع شود؛ به عنوان مثال:

ـ استاد نباید از فراگیران خاص سؤال و ارزشیابی نماید؛ زیرا ممکن است نشانه نوعی تبعیض باشد که قطعاً با اخلاق منافات دارد.

ـ پرسش استاد نباید آمرانه باشد.

ـ از تحقیر و شرمنده ساختن فراگیران نزد هم کلاسی ها باید خودداری نمود زیرا ارزشیابی فقط برای آگاهی از چگونگی پیشرفت فراگیر انجام می شود و از مقایسه او با سایرین و ملامت و سرزنش وی باید خودداری شود. اگر ارزشیابی به عنوان وسیله ای برای تهدید شاگردان و برچسب زدن به افراد ضعیف مورد استفاده قرار گیرد، ارزش تربیتی خویش را از دست خواهد داد و این نوع ارزشیابی با اخلاق ناسازگار است.

6) توجه به جو عاطفی ارزشیابی حضور استاد در جلسه ارزشیابی پایانی، حضور قبل از آغاز جلسه امتحان و... و نیز توجه به محیط مادی باید لحاظ شود.

دوستان ادامه بحث در"اهمیت و اهداف ارزشیابی تحصیلی2" همین وبلاگ مطالعه شود